کتاب منم تیمور جهانگشا: سرگذشت تیمور لنگ به قلم خود او

معرفی کتاب منم تیمور جهانگشا اثر مارسل بریون

این کتاب تاریخی اثری ماندگار و مفصل است، که توسط مارسل بریون، نویسنده و ادیب فرانسوی گردآوری شده و به شرح زندگانی کامل تیمور گورکانی یا تیمور لنگ (Timur) می‌پردازد. او در قبیله‌ای ترکی – مغولی در شهر سمرقند متولد شد و توانست بلخ را تصرف کند، به خوارزم لشکرکشی کند و قلمرو و تصرفاتش را تا مغولستان گسترش دهد. یکی از عواملی که باعث شهرت تیمور در طول تاریخ شده، خشونت‌ها و قتل عام‌هایی بود که به هنگام لشکرکشی‌هایش در سرزمین‌های مختلف روا داشته است. ناگفته نماند که او به‌شدت اهل علم و دانش و هنر بود و دانشمندان، فقیهان و هنرمندان زمانه‌ی خود را از هر سرزمین و نژادی که بودند ارج می‌نهاد و آن‌ها را مورد خشم و غضبش قرار نمی‌داد.

ذبیح الله منصوری مترجم این اثر گرانقدر آشنایی دیرینه با مارسل بریون داشت و پیش از ترجمه کتاب حاضر، مقالات دیگری از این ادیب پرکار را ترجمه و در روزنامه‌های تهران منتشر کرد. بریون پیش از تألیف این کتاب، مطالعات دقیقی راجع به تاریخ تیموریان به‌ویژه سرگذشت تیمور لنگ داشت و از منابع متعددی به زبان‌های عربی، ترکی، فارسی و سایر زبان‌های اروپایی جهت تدوین کتاب منم تیمور جهانگشا استفاده کرد او لیست کاملی از تمام منابع مورد استفاده‌اش را در نسخه زبان اصلی کتاب فهرست کرده بود که ذبیح الله منصوری برای کوتاه کردن نوشتار از ترجمه آن‌ها به فارسی خودداری نمود.

نکته دیگری که در ارتباط با کتاب منم تیمور جهانگشا وجود دارد این است که بخش اعظم آن خاطرات و نوشته‌های شخص تیمور لنگ می‌باشد که خود او در قالب یک کتاب به زبان فارسی نوشته بود. اما اینکه چطور این نوشته‌ها اکنون در این کتاب قرار گرفته‌اند، خود ماجرای پر فراز و نشیبی دارد. کتابی که توسط تیمور گورکانی نوشته شد تا مدت‌ها فقط یک نسخه از آن وجود داشت که در اختیار حکمران یمن در زمان امپراتوری عثمانی بود. بعد از فوت آن حکمران نسخه دیگری از این کتاب تهیه و به هندوستان برده شد. همان‌طور که می‌دانید نسخه‌های ابتدایی کتاب‌ها در زمان‌های دور، دست‌نویس و بسیار باارزش بودند. با این حال طی اتفاقاتی که جزییات آن مشخص نیست نسخه دوم خاطرات تیمور لنگ در اختیار یک افسر انگلیسی قرار می‌گیرد، رونوشت دیگری از آن تهیه می‌شود، رونوشت سوم به انگلستان برده می‌شود و با کمک چند نفر به انگلیسی ترجمه می‌شود و متن انگلیسی به صورت رسمی و گسترده‌تر منتشر می‌شود.

پس آنچه که در این کتاب می‌خوانید در حقیقت از چند بخش تشکیل شده: یکی مطالبی است که توسط مارسل بریون از کتب تاریخی مختلف گردآوری شده و دیگری بخش‌هایی از خاطرات و زندگینامه تیمور لنگ است در اصل به قلم خود او نگاشته شده‌اند. در انتهای کتاب هم نوشتاری به قلم اسقف سلطانیه درباره تیمور لنگ گنجانده شده است.

در آن سفر همه سرداران من بودند، غیر از قره خان که در سمرقند دخترم زبیده را به او دادم. رسم ما این است مردی که زن می‌گیرد، تا مدت سه ماه از جنگ معاف است، چون می‌باید اوقاتش را با زن خود بگذراند. قره خان به من گفت بعد از سه ماه به راه خواهد افتاد و در هندوستان به من ملحق خواهد شد. قبل از اینکه به اسکندر برسیم، امیر اسکندر ده فرسنگ به استقبال من آمد و هزار سکه زر پیشکش کرد.

من شنیده بودم که امیر اسکندر مردی است کم‌بضاعت و لذا برای اینکه هدیه او را برنگردانیده باشم، یک سکه زر برداشتم و بقیه را به او پس دادم و گفتم که صرف عیال و اولاد و نوکران خود کن. مهمانی او را هم به همین دلیل نپذیرفتم و فقط یک روز بر خوان طعام او نشستم و قدری از گوسفندی را که بریان کرده بود، خوردم.

از امیر اسکندر پرسیدم: «آیا برای رفتن به هندوستان راهی غیر از عبور از تنگه خیبر وجود دارد؟»

آن مرد گفت: «نه‌ای امیر بزرگ، هرکس از اینجا به پنجاب می‌رود، می‌باید از گردنه خیبر بگذرد؛ ولی زنهار که از گردنه خیبر بترس.»
پرسیدم: «برای چه بترسم؟»

او گفت: «برای اینکه روز و شب عده‌ای از راهزنان در پیچ‌وخم‌های آن گردنه در انتظار مسافرین هستند تا آن‌ها را هدف یغما قرار بدهند و به قتل برسانند.»

پرسیدم: «طول گردنه خیبر چقدر است؟»

امیر اسکندر جواب داد: «یازده فرسنگ و راهزنان در کوه‌هایی که طرفین شاهراه قرار گرفته، کمین می‌گیرند و ناگهان به مسافرین حمله‌ور می‌شوند.»

قبل از اینکه از اسکندر حرکت کنیم، امیر آن جا دوازده راهنما به من داد و چون قشون من با دسته‌های بیست‌هزارنفری حرکت می‌کرد، من هر دو راهنما را به یک فرمانده دسته سپردم و به راه افتادیم. با اینکه می‌دانستم راهزنان جرئت نمی‌کنند به یک قشون که از تنگه خیبر عبور می‌کند حمله‌ور شوند، دو طلایه تعیین کردم که در دو طرف گردنه از خط‌الراس کوه‌ها عبور کنند و همه‌جا را از نظر بگذارنند تا مبادا بر اثر حمله راهزنان عبور ما از گردنه به تاخیر بیفتد.

مارسل بریون (Marcel Brion‎؛ ۲۱ نوامبر ۱۸۹۵ – ۲۳ اکتبر ۱۹۸۴) یک پدیدآور اهل فرانسه بود. که بیش از ۱۰۰ کتاب در زمینه بیوگرافی، تاریخ و زندگی بزرگان نوشت. یکی از آثار شناخته شدهٔ وی در میان فارسی‌زبانان کتاب منم تیمور جهانگشا است. ویپسر وکیل، برایون با مارسل پاگنول و آلبرت کوهن در Thiers همکلاسی بود. پس از گذراندن تحصیلات متوسطه در کالج شامپیتت سوئیس، در دانشگاه ایکس آن پرووانس به تحصیل حقوق پرداخت.