کتاب گلشن راز | شیخ محمود شبستری
اشعار شیخ محمود شبستری | انتشارات نگاه
مثنوی گلشن راز مهم‌ترین و مشهورترین اثر منظوم محمود شبستری است که در بردارندهٔ اندیشه‌های عرفانی وی می‌باشد. با وجود حجم اندکش، این کتاب یکی از یادگارهای پرارزش و بلندنام ادبیات عرفانی کهن فارسی است، که در آن بیان مفاهیم صوفیانه با شور، شوق، و روانی ویژه‌ای همراه گردیده است. مطابق شیوهٔ معمول عطار و مولانا، در این‌جا نیز، از حکایات و تمثیلات برای بیان و عرضهٔ مؤثّر معانی عرفانی و حکمی استفاده شده‌است.
شبستری این مثنوی را در پاسخ به پرسش‌های امیر حسینی هروی سروده است. در هفدهم ماه شوال سال ۷۱۷ فرستاده‌ای از خراسان مشکلات و مسائل مربوط به فهم و تبیین پاره‌ای از رموز و اشارات عرفانی را در قالب نامه‌ای منظوم در مجلسی با حضور شبستری می‌خواند.
سئوالات امیر حسین هروی به صورت منظوم بود و محمود شبستری به اشارت بهاءالدین یعقوب تبریزی، فی المجلس بیتی از سئوال را به بیتی جواب گفته و بعد بر آن‌ها ابیاتی افزوده است. گلشن راز در مجموع شامل ۹۹۳ بیت است.
شیخ محمود شبستری این واقعه را به نظم در آورده است:
گذشته هفت و ده با هفتصد سال | ز هجرت، ناگهان در ماه شوّال | |
رسولی با هزاران لطف و احسان | رسید از خدمت اهل خراسان | |
.... | .... | |
و حضرت کرد نام نامه گلشن | شود زو چشم دل ها جمله روشن |
یکی از شعرهای او به نام (به نام ان که جان را فکرت اموخت) است که در کتاب فارسی ششم دبستان نوشته شده‌است. شبستری در قرن هفتم متولد شد.
دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی دربارهٔ گلشن راز می نویسد:
گلشن راز به صورت نظم است کسانی که با عالم شعر آشنایی دارند، به روشنی می‌دانند که هویت شعر براساس تخیل استوار گشته و هر اندازه یک شاعر از قدرت تخیل برخوردار باشد، شعر او نیرومندتر و زیباتر شناخته می‌شود. البته هر اندازه قدرت تخیل با زیبایی لفظ و بیان همراه باشد، جایگاه آن شعر والاتر خواهد بود. منظومه گلشن راز، نوعی شعر بوده و از زیبایی لفظ و بیان برخوردار است، ولی این منظومه گونه‌ای از شعر است که بیش از آنکه از تخیل سرچشمه بگیرد، براساس عقل و حکمت استوار شده‌است. این سخن دربارهٔ اشعار عرفای عالی مقام دیگر نیز صادق است.
این اثر شیخ محمود شبستری از جهت حجم و تعداد صفحات کوچک است ولی بزرگترین و عمیق‌ترین مسائل عرفانی در آن مطرح شده‌است. کمتر مطلبی را می‌توان در کتاب کبیر و پرحجم «فتوحات مکیه» یا حتی «فصوص» ابن عربی پیدا کرد که موجز و مختصر همان مطلب در منظومه «گلشن راز» مطرح نشده باشد.
تعداد ابیات در بر دارندهٔ سؤالات هروی را ۱۶ یا ۱۷ نقل کرده‌اند، که پاره‌ای از آن‌ها (از ابتدا و به ترتیب) به صورت زیر است:
نخست از فکر خویشم در تحیر | چه چیزاست آنکه گویندش تفکر؟ | |
کدامین فکر ما را شرط راه است؟ | چرا گه طاعت و گاهی گناه است؟ | |
که باشم من؟ مرا از من خبر کن | چه معنی دارد اندر خود سفر کن؟ | |
مسافر چون بود؟ رهرو کدام است؟ | که را گویم که او مرد تمام است؟ | |
که شد از سر وحدت واقف آخر؟ | شناسای چه آمد عارف آخر؟ | |
اگر معروف و عارف ذات پاک است | چه سودا بر سر این مشت خاک است؟ | |
کدامین نقطه را نطق است، اناالحق؟ | چه گویی هرزه‌ای بود آن مزبق؟ | |
چرا مخلوق را گویند واصل؟ | سلوک و سیر او چون گشت حاصل؟ | |
وصال ممکن و واجب به هم چیست؟ | حدیث قرب و بعد و بیش و کم چیست؟ | |
چه بحر است آنکه نطقش ساحل آمد؟ | ز قعر او چه گوهر حاصل آمد؟ | |
چه جزو است آنکه او از کل فزون است؟ | طریق جستن آن جزو چون است؟ | |
قدیم و محدث از هم چون جدا شد؟ | که این، عالم شد آن‌دیگر خدا شد؟ |
سعدالدّین محمود بن امین‌الدّین عبدالکریم بن یحیی شبستری (معروف به شیخ محمود شبستری) یکی از عارفان و شاعران سدهٔ هشتم هجری‌ست. با توجه به مطالب مندرج در کتاب روضات الجنان جلد ۲، وی معاصر شیخ بابا ابی شبستری (متوفی به سال ۷۲۰) بوده و در همان سال فوت نموده، لذا سن شیخ محمود شبستری در زمان فوت باید ۳۳ یا ۳۸ بوده باشد.وی از مشاعر عرفای ایران است و بیشتر شهرت او به خاطر اثر معروفش گلشن راز است.
سال تولّد او را گوناگون و از جمله ۶۶۷ هجری خورشیدی مطابق با ۱۲۸۸ میلادی دانسته‌اند. محل تولّد این عارف نام‌آور قصبهٔ شبستر در نزدیکی شهر تبریز است.
در اوائل زندگیش، تبریز بروز و غلبهٔ قدرت مغول‌ها را شاهد بود.وی در اواسط زندگی به کرمان رفت و در آنجا ازدواج نمود و حاصل این ازدواج یک پسر بود.
وی به دقایق حکمت عرفان نظری واقف و به فتوحات مکّیه و فصوص الحکم محی الدین ابن العربی احاطه داشت. وی به جستجوی شمس خود پرداخت و به‌طوری که خود در گلشن راز بیان می‌دارد، شیخ و پیرش، امین الدّین بوده‌است.
در کتاب دویست سخنور درباره او چنین آمده است: محمود، معروف به شیخ محمود شبستری، ملقّب به سعدالدین، فرزند عبدالکریم امین الدین، از مشاهیر شعرا و مشایخ عرفای آذربایجان است» که از عارفان قرن هشتم هجری و شاعران متوسط پارسی گوی به شمار می آید. او در سال ۶۸۷ هجری در زمان گیخاتو خان، در قصبه شبستر، واقع در دوازده فرسخی تبریز چشم به جهان گشود.
به سبب جامعیتی که شیخ شبستری در علوم معقول و منقول کسب کرده بود به زودی شهرت و مرجعیت یافته با مشاهیر عصر خود ارتباط برقرار نمود. او سفرهایی به شهرهای ایران و خارج از ایران کرده بود. چندی نیز در کرمان اقامت گزید و در آن جا بود که ازدواج نمود و اولاد و احفادش در آن سامان باقی ماندند و طایفه‌ای به نام خواجگان را بنا نهادند.
ذبیح الله منصوری می‌نویسد: در تاریخ وفات شیخ اختلاف نظر وجود دارد و عدّه‌ای سال ۷۱۷ و عدّه‌ای دیگر ۷۱۹ و بعضی ۷۲۰ و ۷۲۵ را تاریخ فوت او بیان کرده‌اند که در این میان تاریخ ۷۲۰هـ .ق صحیح‌تر و مقبول‌تر است و حتّی بر سنگ مزار او نیز ثبت شده است و در آن جا ذکر شده که او در زمان وفات سی و سه ساله بوده است. مقبره ی شیخ در قصبة شبستر باقی و زیارتگاه اهل دل است و او در آن مقبره در کنار استادش شیخ بهاءالدین یعقوب در خاک آرمیده است
